ویژهبرنامه «آبانگان»، که در تاریخ ۱۶ آبان ماه توسط کمیته ملی موزههای ایران و مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد برگزار شد، فراتر از یک نکوداشت آیینی مرسوم عمل کرد و به مثابه یک بستر گفتمانسازی بومشناختی-میراثی طراحی گردید که هدف اصلی آن، احیای میراث ناملموس مرتبط با آب و گفتمانسازی انتقادی در خصوص بحران منابع آبی معاصر بود. این تمرکز بر مفهوم آب و قنات در بستر پایتخت، رویداد را به یک کنش آگاهانه محیط زیستی با عمق میراثی تبدیل ساخت. جشن آبانگان، به عنوان یکی از دوازده جشن کهن، در ستایش آناهیتا و با تأکید بر جایگاه آب به مثابه دومین عنصر مقدس پس از آتش، بنیانهای فلسفی-اخلاقی این کنش فرهنگی را در چارچوب میراثشناسی ایران باستان استحکام بخشید.
انتخاب مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد، بهطور مشخص در بستر چشمه سعدآباد، یک تصمیم استراتژیک مکانمبنا بود. سعدآباد نه فقط یک بنای یادمانی، بلکه خود یک زیستبوم شاخص مبتنی بر نظام مدیریت سنتی آب و قنات محسوب میشود. برگزاری آیین در این مکان، پیوند میان میراث کهن آب (قنات به عنوان یک سازه مدیریت پایا) و نیازهای مدیریت معاصر شهری و پایداری منابع را بهطور عینی و ملموس برجسته ساخت. در این راستا، سید محسن میر، رئیس وقت کاخ سعدآباد، ضمن خوشآمدگویی بر نقش متحولشده موزهها در ترویج سنتهای فرهنگی مرتبط با پایداری منابع آبی تأکید کرد.
سعدآباد در دامنه جنوبی البرز و در شیب شمالی تهران قرار دارد که آن را به یک میکرواکوسیستم آبی وابسته به آبهای زیرزمینی و سطحی کوهستان تبدیل کرده است. چشمه سعدآباد، سرچشمه اصلی تأمین آب مجموعه بوده و جریان آن، نشاندهنده خط آبخوانهای زیرزمینی فشرده و محلی است که در اثر نفوذ آب باران و ذوب برف کوه توچال تغذیه میشوند. این چشمه نه تنها منبع حیات مجموعه و فضای سبز تاریخی آن، بلکه یک شاخص بومشناختی از سلامت هیدرولوژی منطقه شمیرانات محسوب میشود. علاوه بر چشمه، شبکهای از قناتها، آب را از ارتفاعات بالادست به اراضی سعدآباد و کاخها منتقل میکردهاند. قناتها در این بستر، صرفاً سازه انتقال آب نیستند؛ آنها سیستمهایی هستند که پایداری جریان را از طریق جلوگیری از کمینه تبخیر فراهم کرده و از طریق کانالهای انتقال و کاریزها، خود باعث تغذیه مجدد سفرههای زیرزمینی در طول مسیر میشوند (سامانه نفوذ)، که یک راهبرد کلیدی در مدیریت آب اقلیمهای خشک است. تمرکز برنامه بر قنات، به برجستهسازی این هوشمندی مهندسی ایرانی در مواجهه با چالشهای اقلیمی میپردازد و آن را از یک شیء تاریخی به یک فناوری سنتی متناسب در عصر حاضر ارتقا میدهد.
سخنرانی محوری سیداحمد محیط طباطبایی با تمرکز بر مفهوم «عروس قنات»، جهت برنامه را از سطح نمادین به سمت احیای عملیاتی میراث آب سوق داد. در این چارچوب، قناتها به عنوان شاخصترین سازه مدیریت پایدار آب در اقلیم خشک ایران و یک میراث جهانی ثبتشده یونسکو، نه صرفاً بنای تاریخی، بلکه به عنوان “الگوی باستانی” و یک راهکار عملیاتی برای مقابله با خشکسالی و تأمین منابع آب پایدار شهری تلقی شدند. همزمان، پژوهش فاطمه رضایی در خصوص «آیین سفره جشن آبانگان و نمادشناسی آن»، بُعد علمی و مستندسازی قومنگاری را تقویت کرد.
اجرای هنر اجرای تعاملی کودکان با طراحی فاطمه رضایی، یک اقدام استراتژیک فرهنگی برای انتقال میاننسلی میراث و درگیرسازی نسل آینده بود. این اجرا به منزله یک “شیوه آموزش غیررسمی” و “ارتباط نمادین” برای القای مسئولیتپذیری زیستمحیطی در ذهن نسل جوان عمل کرد. نکته حائز اهمیت، نظارت تخصصی هنگامه نیاورانی، مسئول بخش مرکز برنامهریزی بازدید هدفمند کودکانونوجوانان کاخ سعدآباد، بر این بخش بود که نشاندهنده اهمیت سازمانی به تربیت و آگاهی نسل جوان و رویکرد تخصصی به مخاطب خردسال در مجموعهداری است. کنش نمادین «قایق آرزوها» و رهاسازی قایقهای کاغذی در آب قنات، یک آیین روانشناختی مشارکتی برای پیوند عاطفی مردم با منابع آبی موجود و تقویت مشارکت مدنی در قبال حفظ این میراث گرانبها را فراهم ساخت.
گنجاندن بخشهای موسیقایی و اجرایی در کنار جریان زنده چشمه و قنات سعدآباد، یک راهبرد آوایی-محیطی بود. تعبیه موسیقی در جوار آب به خلق یک بافت آوایی تلفیقی و حسی کمک کرد تا اهمیت حیاتبخش آب را در حافظه شنیداری و عاطفی مخاطب تثبیت نماید. اجراهایی مانند نقالی، شاهنامهخوانی، یشتخوانی، و حافظخوانی، نشاندهنده ریشههای عمیق و چندوجهی پیوند آب با ساختارهای عاطفی و ادبیات فارسی بود. موسیقی سنتی مجتبی محمدی نیا و گروه موسیقی رامشگران آشا خنیا (شامل اعظم قاسمی، روحالله صفا، مرسانا احمدی، سپهر پیرستانی و امیرآشا گلبهی) و دفنوازی عسل امانی، غنای موسیقایی برنامه را تقویت کرد. در بخشهای گفتاری و آیینی، اجرای انفرادی یشتها (اوستاخوانی) توسط ارمیتا رضایی، بازیابی کارکرد آیینی محتوا بود و مشارکت گستردهتر هنرمندان از جمله ارمیتا رضایی، نفس میرزا، گیتی قربانی، صبا صباغها و مرسانا احمدی در بخش شاهنامهخوانی، پارمین رهبری با حافظخوانی بر تقویت هویت ملی تأکید کرد. در بُعد آموزش، اجرای هنر اجرا توسط گلبرگ شاهمنصوری، ارمیتا رضایی، مرسانا احمدی، گیتی قربانی و صبا صباغها با رویکرد تعاملی کودکان، نشاندهنده استفاده از هنر به عنوان یک ابزار آموزشی برای نهادینه ساختن مفهوم مسئولیتپذیری زیستمحیطی بود، و حضور صبا صباغها به عنوان مجری بخش کودک، بر اهمیت واسطهگری تخصصی با مخاطب خردسال تأکید داشت. در نهایت، بخش پایانی مراسم با درخواست ارائه نظرات و راهکارهای مردمی برای احیای منابع آبی، نشاندهنده یک رویکرد عملیاتی و مشارکتی بود که جشن را از یک مراسم ایستا به یک “بستر هماندیشی مدنی” برای مدیریت منابع آبی و تعهد عمومی تبدیل کرد. ویژهبرنامه آبانگان در مجموعه سعدآباد، با اتخاذ این رویکرد فرارشتهای و پیوند هوشمندانه آیینهای باستانی با بحرانهای زیستمحیطی معاصر، یک مدل موفق و پیشرو در حوزه موزهداری نوین و کنشگری میراثی در کلانشهری چون تهران را به نمایش گذاشت.
(عکسها: “سورنا” محمد حسین شیرزاد نوبر)
